هنر فرش بافی یکی از قدیمی‌ترین و اصیل‌ترین هنرها در بین ایرانیان می باشد. چنانکه قدیمی‌ترین فرش در جهان را اثری ایرانی و متعلق به دوره هخامنشیان می‌دانند. نکته قابل توجه این است که این هنر در ضمن اصالت و قدمت هر روز اقبال بیشتری را میان ملل و فرهنگ‌های متفاوت پیدا می‌کند. زیبایی طرح و نقش یکی از اصلی ترین عوامل در ماندگاری این هنر می باشد که هنرمندان ایرانی با رعایت نکات زیبایی شناختی در متن و حاشیه فرش، فرش ایرانی را به اثری بی همتا تبدیل کرده‌اند.
ایرانیان همواره به استفاده از فرشهای دستباف در منازل خود رغبت نشان داده‌اند و تلاش کرده‌اند با استفاده از این هنر بی‌نظیر، زیبایی و گرمای بسیاری را به منازل خود ببخشند. فرشهای ایرانی انواع گوناگونی دارند که شناخت آن‌ها به انتخاب درست و متناسب زمان خرید کمک می‌کند.
تاریخچه پیدایش فرش ایرانی
فرش ایرانی نمادی از هنر، نبوغ، فرهنگ و اصالت می باشد. ایرانیان از پیشگامان بافندگی فرش بوده‌اند که در طول زمان با دقت نظر، خلاقیت و سلیقه، این هنر را به درجه‌ای از کمال رسانیده‌اند که می‌توان از آن به‌عنوان معرف فرهنگ و هنر ایرانی یاد نمود. نخستین شواهد مستند در مورد هنر ایرانیان در فرش بافی را می‌توان در متون چینی مرتبط به ساسانیان (۲۲۴-۶۴۱م) جستجو نمود.
این نکته را فراموش نکنید که غالبا مواد مصرفی در فرش از جمله پشم، ابریشم، پنبه و… در طول زمان پوسیده می‌شوند و این مسئله کار باستان شناسان و تاریخ‌شناسان در معرفی قدمت فرش را سخت تر می‌کند. با این حال شواهد و مستندات تاریخی بیانگر وجود فرشهای باشکوه در دربار هخامنشی می باشد؛ چنانکه گفتیم اسکندر مقدونی با دیدن فرشهای باشکوه ایرانی در پاسارگاد، متعجب شد و به وجد آمد. در زمان سلطنت سلجوقیان و ایلخانیان نیز فرش بافی به‌عنوان هنری ارزشمند و تجارتی پر سود رواج داشته است؛ به نحوی که گفته می‌شود مساجد آن دوره پوشیده از فرشهای ارزشمند ایرانی بوده‌اند.
آشنایی با فرش های ایرانی
گبه
گبه یکی از انواع فرشهای دستباف ایرانی می باشد که همیشه ضخیم‌تر و درشت بافت‌تر از دیگر فرشهای ایرانی می باشد. یکی از خصوصیاتی که این نوع فرش را از دیگر گونه‌های فرش متمایز می‌کند، این است که برای بافت گبه از نخ طبیعی پشم و رنگ‌های طبیعی گیاهی استفاده می‌شود.
گلیم
گلیم نوعی زیرانداز دستباف و بدون پرز می باشد که غالبا با پشم طبیعی بافته می‌شود. در بافت این زیر اندازها غالبا از طرح‌های هندسی مثل لوزی، شش گوش، چهار گوش و سه گوش بکار گرفته می‌شود و گاه اشکال طبیعی و حیوانی نیز در تصویرنگاری گلیم‌ها به کار می‌رود. چله کشی، بستن چوب کوجی، تثبیت چله‌ها و زنجیربافی از جمله مراحل بافت گلیم می باشد. انواع گلیم از لحاظ بافت را نیز می‌توان به سه دسته ساده باف، نقش برجسته و ورنی تقسیم نمود.
جاجیم
جاجیم را بافته‌هایی تخت می‌دانند که به طول زیاد و عرض کم بافته می‌شوند. جاجیم بافته‌ای نازک و با لطافت زیاد تری نسبت به گلیم می باشد. جاجیم در مناطق گوناگونی بافته می‌شود و ساکنان هر منطقه اسم مخصوصی را بر آن می‌گذارند. برای نمونه جاجیم در ایلام «جول» نامیده می‌شود.
فرشهای نواحی شمالی ایران
رودبار، کلاردشت و بندر ترکمن از جمله مناطقی می باشند که به بافت فرش‌هایی با الگوی مثلثی معروف هستند. رنگ قرمز تیره در بیشتر فرشهای ترکمن غالب است.
فرش تبریز
قدمت فرش بافی در تبریز به دوره صفویه می‌رسد و از ریز بافت‌ترین فرشهای ایرانی، فرشهای بافت تبریز می باشند. مواد اولیه بافت فرش تبریز غالبا ابریشم یا پشم می باشد. از ویژگی های فرش تبریز می‌توان به موارد زیر اشاره کرد:
- فرشهای بافت این خطه، ریز بافت هستند.
- غالبا در رج‌شمارهای بالا بافته می‌شوند.
- پرز فرشهای بافت تبریز غالبا کوتاه است.
این فرش‌ها به اصطلاح بصری، دارای عمق می باشند که این خصیصه مدیون استفاده از تکنیک سایه روشن در بافت فرش‌ها است.
فرش کاشان
ارتفاع خواب در فرشهای بافت کاشان، متوسط می باشد و فرشهای این خطه عمدتا ریز بافت و ظریف هستند. پیش‌تر رنگ‌بندی فرشهای این خطه را رنگ‌های تند با کنتراست بالا شکل می‌دادند؛ ولی امروزه با توجه با سلیقه مشتری و ذائقه بازار، از رنگ‌های ملایم در بافت فرشهای این خطه استفاده می‌شود. نقش‌های رایج قالی‌ها و فرشهای کاشان عمدتا ترکیبی از نقش‌های تزئینی می باشند. رنگ‌بندی در قالی‌ها و فرشهای کاشان را می‌توان محدود به رنگ‌های سفید عاجی، خاکستری، قهوه‌ای و توتونی دانست.
فرش قم
صنعت قالی‌بافی نخست میان عشایر و روستاییان قم رواج داشته است؛ ولی با گذر زمان با توجه به اهمیت این صنعت در تجارت، میان دیگر نقاط این استان نیز رواج یافت. فرشهای بافت قم در ابتدا با نخ‌های نه چندان ظریف وارد بازار شدند اما به‌تدریج هنرمندان قمی با نبوغ و سلیقه خود به بافت فرش‌هایی بسیار ظریف و منظم پرداختند. ظرافت و نظم فرشهای دستباف قم تا حدی است که بیننده را به تردید می‌اندازد که شاید این فرش‌ها ماشین‌باف است.
طرح‌های رایج قالی‌های قم را می‌توان شامل ترنج شاه عباسی، محرمات، محرابی و شکارگاه دانست. رنگ‌های مورد استفاده در قالی‌های بافت قم، ابتدا محدود به چهار تا ۶ رنگ بوده است که به مرور، طیف رنگ‌های مورد استفاده افزایش یافته و در حال حاضر بیش از ۴۰ رنگ متنوع و متمایز در بافت فرشهای این خطه به کار می‌رود. پرطرفدارترین فرشهای دستباف ایرانی را متعلق به شهرهای تبریز، کاشان و قم می‌دانند؛ با این حال معیارهای شخصی شما نیز مشخص می‌کنند با توجه به ویژگی فرش‌ها و سلیقه شما، فرش کدام خطه برای شما بهتر است.
آشنایی با بهترین فرشهای ایرانی
پاسخ به این سوال که بهترین فرشهای ایران برای کدام شهر می باشد تا حد بسیاری بستگی به معیارهای خود شما در انتخاب فرش دارد. ایرانیان از قدیم مهارت، هنر، سلیقه و نبوغ خود در فرش‌بافی و قالی‌بافی را به نمایش گذاشته‌اند. در این میان هنر فرش بافی بعضی از مناطق بیش از سایر نقاط زبانزد است. از متون و مستندات این‌گونه نتیجه‌گیری می‌شود که روستاییان و عشایر از پیشگامان فرش بافی و قالی‌بافی در ایران بوده‌اند و این هنر رفته رفته مورد توجه دیگر اقشار قرار گرفته است. به‌طور کلی فرشهای تبریز، قم، کاشان و مناطق شمالی ایران را پرطرفدارترین فرشهای ایرانی می‌دانند. توجه داشته باشید جدا از معیارهای شخصی برای انتخاب و خرید فرش، بهتر است موارد زیر را در نظر داشته باشید:
۱. جنس خواب
یکی از عوامل مهم در انتخاب فرش و تعیین کیفیت آن است. اگر قصد خرید فرشهای ماشینی را دارید، در مورد این معیار به بوی فرش، شفاف بودن رنگ‌ها و میزان چسبندگی توجه کنید. در صورتی که فرش انتخابی شما بوی مواد پلاستیکی ندهد، جنس آن به صورتی باشد که زمان دست کشیدن بر آن دستتان به آسانی بر آن سُر بخورد و رنگ و نقش‌های آن شفاف باشد، می‌توان گفت انتخاب درستی داشته‌اید و فرش شما از اکریلیک تهیه شده است. فرشهای تهیه شده از اکریلیک در برابر عوامل محیطی مقاوم‌تر هستند.
۲. تعداد گره‌های طولی و عرضی
به تعداد گره‌های طولی و عرضی توجه کنید! یکی از عوامل مهم در انتخاب فرش مناسب میزان تراکم آن می باشد. تراکم عرضی فرش با شمردن گره‌ها در عرض فرش به دست می‌آید و تراکم طولی با شمردن گره‌ها در طول؛ ولی اگر سوال شما این است که تعداد گره‌ها چه طور با کیفیت فرش در ارتباط است، باید بگوییم که هرچه فرش شما تراکم بیشتری داشته باشد، شامل بافت فشرده‌تر و در نتیجه استحکام بیشتری است.
۳. شماره سریال، گارانتی و ضمانت‌نامه
زمان خرید فرش، به‌خصوص فرشهای ماشینی، حتما به سریال، گارانتی معتبر فرش و ضمانت‌نامه توجه کنید. توجه به این مسئله می‌تواند شما را از دام سودجویانی که فرشهای بی‌کیفیت را به‌جای فرشهای اصیل عرضه می‌کنند، برهاند.
۴. اندازه فرش
به اندازه فرشهای دستباف توجه کنید؛ این مسئله به این معنا نیست که حساسیت بیش از اندازه به خرج دهید؛ چراکه در فرشهای طبیعی اختلاف اندازه چند سانتی‌متری طبیعی و قابل چشم‌پوشی است؛ اما اختلاف اندازه بیش از چند سانتی‌متر نوعی عیب در فرش‌ها به شمار می‌رود. پس در نتیجه توصیه می‌کنیم زمان خرید فرشهای دستباف حتما با تا کردن فرش و تطبیق لبه‌های آن از تقارن فرش اطمینان حاصل کنید.
۵. پرزهای فرش
پرزهای فرش عاملی مهم در کیفیت فرش به شمار می‌روند. برای بررسی پرزهای فرش به نرم و زبر بودن آن‌ها دقت کنید. علاوه بر آن که پرزهای نرم به‌خوبی پرزهای زبر تمیز نمی‌شوند، دوام کمتری نیز دارند.
۶. پشت فرش
فقط روی فرش را نبینید! یک مسئله کلیدی که شاید زمان خرید فرش فراموش شود، بررسی پشت فرش است. اگر فرشی پوسیده یا رفو شده باشد، مطمئنا ارزش و اعتبار پایین تری دارد. برای بررسی این مورد به پشت فرش نگاهی بیندازید. قسمت‌های رفو شده در پشت فرش با علائمی مانند سوزن خوردگی خود را نشان می‌دهند و زمان تا شدن صدای خفیفی مشابه صدای شکستگی دارند.